Original thought: Marathi
Story of Jungle
I have been thinking about penning down my thoughts about forest. Well, I haven’t been able to do so. There’s a simple reason for this. I just don’t know where to start and what all to include. So, I thought let’s do something that I do not do in this whole process of writing. Thus, I decided that I could make it into a chronicle. I can keep writing about the forest and keep publishing it under the same name.
Let’s start at the very beginning: the introduction.
As a child, I would travel to my paternal grandparents’ village during the summer vacation. We would go into the forest to collect different treasures that the forest offered. We would collect everything that we got like karvand, alu, atak, cashew, raw mango. Being a metropolitan city dweller of Mumbai, this was my first introduction to the forest.
Then, I met the forest with ghost stories that my elder siblings would tell. My paternal village was situated in an area called Konkan, Maharashtra. This area is notorious for having various stories around different kinds of ghosts. When we would listen to them at night, we were indeed terrified.
There were similar anecdotes about animals in this region. When, at night, we would hear the wolves and foxes would howl, elders would tell me that they were talking about the goddess Parvati. They apparently said, “she was here right now. Where did she vanish?” (The howl would sound like that in the original language.) That’s how I was introduced to the live wild animals.
Later on, I met the forest through the academic textbooks of history and geography in school. In history, forests featured only when it was related to some battle, fighting tactics, or some kind of defense or shelter for the fighters. The forests in the geography textbooks stood tall with their various characteristics with different names: rainforests, tropical forests, deciduous forests, mangroves, thorn forests, and so on. When I studied them as a part of my curriculum, I underestimated the impact these would have on my life as an adult.
Then, I met the man-eaters, through books, of course. The animals that turned violent. I met them through the eyes of Jim Corbett, a non-violent hunter who understood forests as living beings. This unique blend of hunting and non-violence not only helps understand the forests of trees and animals but also the juggles of human consciousness that run too deep at times.
Then, I read the biographies of Mr Baba Amte and Dr Prakash Baba Amte. That’ where I met forests again. Here, I encountered forests through the Gond and Madia Gond Adivasis and the work that these gentlemen undertook for the Adivasis. That’s when I started appreciating the bond of the Adivasis and the forest.
Then, I kept meeting various forests across India through different genres of books that I read. Some forests I encountered through movies. However, what I observed was that human beings were mostly afraid of the forest. Till that time, I was still searching the meaning of the forest and its relevance in my life.
Suddenly, I came across the Aarey Forest of Mumbai. It was calling people so that it would not be destroyed. I felt like responding and I did. Since then, I was connected to forests. Almost like the Bishnois that attached themselves to the tress and forests in their region. That battle is still not over.
That’s the first time I realized the importance of forests in human existence.
I embarked upon an altogether different journey then. Though the journey started in a forest it was extending itself toward a place that was very close to me all this while. I was simply unaware of the complexity and power it held. I could not understand all this even after studying psychology. But out of the blue, catching me of guard at the base of the Himalayas, the forest helped me realize something when I closed my eyes in confusion. I didn’t ask for it.
A forest is something that grows instinctually and obviously without any outside influence. Mind is not very different. It expresses its own character without any contamination. There is neither credit nor debt. No pretense. No dishonesty. It’s as it is. Thus, it is feared by everyone that runs away from self and is an energy that encourages self-realization.
So, that’s how wide the scope of this story is. Let’s see where all we may go.
——————
मूल विचार: मराठी
कथा जंगलाची
गेले अनेक दिवस मी जंगळविषयी लिहिन असं म्हणत्येय पण लिहिणं काही होत नाही. याचं कारण एकंच. कुठून सुरू करावं आणि काय-काय लिहावं हे सुचत नाही. म्हणून विचार केला कि आधी केलं त्यापेक्षा काहीतरी वेगळं करून पाहावं. मग असं ठरवलंय कि एक लेखमालिका असावी. जसं-जसं मी याविषयी लिहीत जाईन तसं-तसं याच नावाखाली प्रकाशित करत जाईन.
तर आज या लेखमालेची ओळख करून घेऊया.
मी जेव्हा लहान होते तेव्हा सुट्टीत गावी येत असे. तेव्हा आम्ही जंगलात रानमेवा गोळा करायला जायचो. करवंद, अळू, आटक, काजू, कैरी आणि असं जे मिळेल ते. मुंबईत राहणाऱ्या माझी हीच जंगलाशी झालेली पहिली ओळख.
त्यानंतर जंगल भेटलं ते रात्री मोठे ताई-दादा सांगायचे त्या गोष्टींमधून. माझं गांव कोकणातलं. इकडे खूप वेगवेगळ्या प्रकारची भूतं होती. म्हणजे त्यांच्या गोष्टी प्रचलित होत्या. रात्री त्या ऐकून चांगलीच घाबरगुंडी उडायची.
तशीच दुसरी मजा होती ती प्राण्यांची. रात्री कोल्हेकुई ऐकू आली कि घरातले सांगायचे कि ते पार्वतीला म्हणतायत “आत्ता हुती, गेली कुठे?” इथून पहिलं जीवंत जंगली प्राणीजीवन समजलं.
मग जंगलं भेटली ती थेट अभ्यासाच्या भूगोल आणि इतिहासाच्या पुस्तकात. इतिहासात लढाई-मारा-बचाव या पुरती पण भूगोलात मात्र वेगवेगळी जंगलं त्यांची वेगवेगळी वैशिष्ट्य लेऊन खंबीर उभी होती. सदाहरित वनं, तराईची वनं, पानझडी वनं, खरफूटीची जंगलं, काटेरी वनं आणि असे बरेच प्रकार. तेव्हा अभ्यास म्हणून यांची गुणवैशिष्ट्य पाठ करताना पुढे-मागे त्याचा आयुष्यावर इतका प्रभाव होईल असं वाटलंच नव्हतं.
मग भेटले नरभक्षक. हिंस्त्र झालेली श्वापदं. जिम कॉरबेट नावाच्या वनांना समजणाऱ्या अहिंसक शिकाऱ्याकडून. शिकार आणि अहिंसेचा हा मेळ केवळ झाडा-प्राण्यांची नाही तर माणसाच्या मनाची जंगलं समजण्याकरताही खूप महत्वाचा ठरला.
त्यानंतर वनं भेटली बाबा आमटे आणि प्रकाश आमटे यांच्या चरित्र-पुस्तकांतून आणि गोंड आणि माडिया गोंड आदिवासींच्या प्रती या दोघांनी केलेल्या कार्यातून. तिथे आदिवासी आणि जंगलाचे ऋणानुबंध जाणवू लागले.
मग अनेक वर्ष वेगवेगळ्या पुस्तकांतूनंच भारतभरची जंगलं भेटली. त्यानंतर काही चित्रपटांतून जंगलं भेटली. पण बऱ्याचदा माणसांना जंगलाची भीतीच वाटलेली दिसली. मी अजून जंगलाचा माझ्या आयुष्यातला अर्थ शोधत होते.
तेव्हा अचानक मुंबईमधलं आरे जंगल भेटलं. ते साद घालत होतं तोडलं जाऊ नये म्हणून. मला प्रतिसाद द्यावसा वाटला. मी दिला. आणि जोडले गेले बिश्नोईंसारखी झाडांना आणि वनांना. अजून ती लढाई संपली नाही.
तिथे जाऊन मला खऱ्या अर्थाने जंगलांचं माझ्या आयुष्यातलं महत्व कळलं.
तिथून सुरू झाला एक वेगळा प्रवास. हा प्रवास जंगलांतून असला तरी पोचत होता अशा जंगलात जे कायम माझ्याजवळ होतं पण ज्याची जटिलता आणि शक्ति या दोनहीपासून मी अनाभिज्ञ होते. मानसशास्त्र शिकून जे मला उमजलं नाही ते जंगलाने एका अवचित क्षणी हिमालयाच्या पायथ्याशी गोंधळून जाऊन मी जेव्हा डोळे मिटले तेव्हा माझ्या ओंजळीत सहज टाकलं. अगदी न मागता.
जंगल म्हणजे स्वाभाविकपणे आंतरउर्मीने कुठल्याही बाह्य हस्तक्षेपाशिवाय वाढलेली झाडी. मनंही काहीसं असंच असतं. शंभर टक्के भेसळविरहित स्व-भाव. कुठलीही उधार-उसनवारी नाही. आव नाही. खोटेपणा नाही. जे आहे तसं. स्वतःपासून दूर असलेल्या प्रत्येकाला भिववणारं आणि स्व-ओळख करून घेण्यासाठी उद्युक्त करणारं एक चैतन्य.
एवढी व्यापक असलेली ही कथा मी सांगायला सुरुवात केल्येय. बघू, आता ती कुठे-कुठे घेऊन जाते.
———————-
मूल विचार: मराठी
जंगल की कहानी
पिछले कई दिनों से जंगल के बारे में लिखना चाहती हूँ लेकिन ये मुझसे हो नहीं रहा है। इसकी वजह सिर्फ एक । मै इस असमंजस में घिरी हूँ शुरुवात कहासे की जाए और इसमें क्या क्या शामिल होगा इसलिए मैंने सोचा कि मैंने जो पहले किया था उससे कुछ अलग करने की कोशिश करनी चाहिए। फिरऐसा सोचने पर यह तय हुआ कि क्यों न लेख माला लिखी जाए ? जैसे जैसे मै जंगल के बारे में लिखती जाउंगी वैसे वैसे वह लेख इस नाम से प्रकाशित करती जाउंगी ।
तो आइए आज शुरुवात से ही शुरुवात करते है : परिचय |
जब मैं बच्ची थी तो छुट्टियों में दादा दादी के पास गाँव जाया करती थी । तब हम जंगल में जाकर जंगली फल बटोरते थे। करवंद, आलू, अटक, काजू, कैरी और जो कुछ मिल जाए वो सब । मुंबई में रहनेवाले मेरे लिए ये जंगल सड़ मेरी पहली मुलाकात थी |
फिर एक बार , जंगल से मुलाकात हुई वो भूतों की कहानियो से जो की मेरे भाई बहन सुनाया करते थे। मेरा गांव कोंकण में है। कोंकण का पूरा इलाका अपने तरह तरह के भूतिया कहानियो , कथाओ और जगहों से भरा पड़ा है | जिसे रात में सुनना हमें बहोत ही डरावना अनुभव लगता था।
ऐसे ही मजे मजे की बाते जानवरोंके बारे में भी की जाती थी | जब देर रात में किसी लोमड़ी की ऊँचे स्वर की आवाज सुअनी देती , तब घर के बड़े कहते की वो देवी पार्वती के बारे बात कर है ,” अभी थी,गयी कहाँ ? (जब ये मराठी में बोलै जाता है तब लोमड़ी की आवाज में सुनाई देता है | ) ऐसे मेरी पहली पहचान हुई जीते जागते जानवरों से |
फिर भूगोल और इतिहास की किताबों में सीधे जंगलों अध्ययन करने का अवसर मिला। इतिहास में जंगल के बारे में युद्ध या हमले योजनाए या फिर सैनिकोंकी रक्षा इन्ही गिने चुने विषयोंके बारे बाते होती थी किन्तु भूगोल अपनी अलग-अलग विशेषताओं के वजह से जंगल अपनी अलग पहचान और नाम के साथ अपना एक अलग वजूद /प्रभाव रखा पाए । सदाबहार वन, तराई वन, पर्णपाती वन, मैंग्रोव वन, कंटीले वन और भी बहुत कुछ। उस समय अध्ययन करते वक्त उनके गुणों का इसका मेरे जीवन पर इतना प्रभाव पड़ेगा ये भी मैंने नहीं सोचा था।
फिर मेरी मुलाकात हुई नरभक्षी से |जंगली जानवरों से । जिम कॉर्बेट नाम के जंगल को समझने वाले एक अहिंसक शिकारी से। शिकार और अहिंसा का यह मेल न केवल पेड़-पौधों और जानवरों के जंगलों बल्कि मानव मन के जंगलों को भी समझने के लिए बहुत महत्वपूर्ण हो गया।
फिर जंगलों से मुलाकात हुई बाबा आमटे और प्रकाश आमटे की जीवनी से और उन दोनों ने जो गोंड और मड़िया गोंड जनजातियों के प्रति किए उनके काम के माध्यम से । वहाँ आदिवासियों और जंगल के बीच का बंधन महसूस होने लगा।
फिर अलग-अलग किताबों के जरिए पूरे भारतवर्ष की जंगलों के बारे में जाना। उसके बाद हम कुछ फिल्मों के जरिए एक दूसरे से मिले। लेकिन कई बार लोग जंगल से डरते हुए दिखाई पड़े । मैं अभी भी अपने जीवन में जंगल के अर्थ की तलाश कर रहा था।
फिर अचानक मेरी मुलाकात मुंबई के आरे जंगल से हुई। वो पुकार रहा था की खुद को बचने के लिए । मुझे लगा मुझे जवाब देना चाइए सो मैंने दिया | मैंने बिश्नोई समाज ने जिस तरह पेड़ो से खुद को चिपकाया वैसेही में भी पेड़ों और जंगलों से सदा के लिए जुड़ गयी । वह लड़ाई अभी भी जारी है।
वहां जाकर मुझे वास्तव में अपने जीवन में वनों के महत्व का एहसास हुआ।
वहां से आरम्भ हुआ एक अलग यात्रा का | हलाकि वह यात्रा भले ही जंगलों से शुरू होते हुए एक ऐसे जगह तक पहुंचती जो हमेशा मेरे साथ था लेकिन जिसकी जटिलता और शक्ति से मैं अनभिज्ञ थी । मान :शात्र की पढाई कर भी में यह समज न पायी | एक पल हिमालय संनिध खड़े जंगल में जब बौखलाकर मैंने आंखे मुंदी तब उसी जंगल में वो समझ बिना मांगे ऐसे ही मुझे दे दी |
जंगल मतलब बिना किसी बाहरी हस्तक्षेप से आतंरिक प्रेरणा और स्वाभाविक रूप से साथ उगनेवाले पेड़ और पौधे। मन भी कुछ ऐसा ही है। सौ प्रतिशत मिलावट रहित स्व भाव । कोई लेंन देंन नहीं है। कोई दोगलापन नहीं। कोई झूठ नहीं। बस जो है, वो है।शायद ऐसी लिए ये एक ऐसी ऊर्जा है जो खुद से दूर गए हर एक इंसान को डरती है और खुद को पहचानन ने के लिए उकसाती है |
मैंने इस व्यापक कहानी को बताना शुरू कर दिया है जो बहुत व्यापक है। देखते हैं, अब वह हमें कहां ले जाती है?